Дыктатар у паніцы прымушае Беларусь жыць у страху
Нелегітымны прэзідэнт у паніцы прымушае беларускі народ жыць у страху. Рэпрэсіі ўзмацняюцца, але адчайныя дзеянні рэжыму сведчаць аб яго слабасці. Мы размаўлялі з Барысам Гарэцкім, віцэ-прэзідэнтам Беларускай асацыяцыі журналістаў, які зараз знаходзіцца ў эміграцыі ва Украіне, пра магчымасці грамадскага абмеркавання і будучыню выказвання незалежных меркаванняў у Беларусі.
Пачаць, напэўна, трэба з цяперашняй сітуацыі на мяжы з Польшчай і Літвой: як вы яе ацэньваеце?
Рэжым Лукашэнкі адчувае ціск санкцый. Санкцыі закранаюць беларускую эканоміку, стабільнасць рэжыму і яго кашалёк. Каля паўгода ўлады спрабуюць эксплуатаваць мігрантаў, прыцягваючы сюды іх у велізарнай колькасці з Ірака і іншых краін і прымушаючы іх штурмаваць польскія і літоўскія межы. Трэба памятаць, што Еўропа ўклала вялізныя грошы, супрацоўнічаючы з Беларуссю ў ахове меж. Усе нашы памежныя пункты пропуску, усе нашы межы з ЕС пабудаваны на грошы ЕС. Такім чынам Лукашэнка накіроўвае пасыл: паколькі Еўропа ўвяла санкцыі, мяжа функцыянаваць не будзе. Ён робіць усё, каб дазволіць мігрантам трапіць у Еўропу.
Што вы параіце ЕС і краінам-сябрам ЕС па вырашэнні сітуацыі?
Калі ЕС дазволіць уехаць гэтым мігрантам, гэта азначала б дазволіць гэтаму маленькаму дыктатару, які ў цяперашні час утрымлівае больш за 800 палітычных зняволеных і стварыў пекла ў сваёй уласнай акрузе, шантажыраваць і тэрарызаваць сваіх суседзяў. Сёння гэта мігранты. Заўтра будзе нешта іншае. У Еўропе выдатна разумеюць, што ўезд мігрантаў будзе азначаць перамогу Лукашэнкі. Гэта паказала б, што магутная Еўропа не ў стане справіцца з такім маленькім дыктатарам, як Лукашэнка. У якасці наступных крокаў я чакаю розных відаў правакацыі. На межах могуць быць чутныя стрэлы, могуць з’явіцца пацярпелыя мігранты. А віна будзе ўскладзена на польскіх памежнікаў, нягледзячы на тое, што палякі гэта рабіць не могуць. ЕС павінен захоўваць спакой і прытрымлівацца сваіх прынцыпаў. Калі ЕС патрапіць у гэтую пастку, ёй не будзе канца.
Як апісваюць гэтую сітуацыю беларускія СМІ?
Дзяржаўная прапаганда ўскладае ўсю віну на Польшчу і Літву, заяўляючы, што яны прычыніліся да гэтай сітуацыі. Дзяржаўныя СМІ ствараюць наратыў, што Літва і Польшча абавязаны пускаць бедных мігрантаў і што Польшча і Літва вінаватыя ў тым, што мігранты назапашваюцца ўздоўж мяжы. Цяпер гісторыя такая, што палякі стварылі сітуацыю, калі ў беларускіх лясах ад недахопу вады гінуць дзеці. Незалежныя беларускія СМІ спрабавалі яшчэ да гэтай вострай фазы сітуацыі паведаміць, як рэжым эксплуатуе мігрантаў
Што можна сказаць пра магчымасці грамадскага абмеркавання ў Беларусі?
Сродкі масавай інфармацыі і журналісты знаходзяцца пад жорсткімі рэпрэсіямі, а грамадскае абмеркаванне амаль цалкам задушана. Людзі баяцца нават пакідаць каментарыі ў інтэрнэце. Вельмі мала хто гатовы рызыкнуць выказаць сваё меркаванне. Велізарная колькасць людзей знаходзіцца за кратамі, некаторыя за тое, што проста пакінулі каментарый [у інтэрнэце]. У нас у Мінску нядаўна адбыўся інцыдэнт, перастрэлка паміж сілавікамі і грамадзянінам. Чыноўнікі ўварваліся ў дом праграміста, які абараняўся і быў забіты пасля забойства афіцэра. Каля 200 чалавек, якія пракаментавалі гэты інцыдэнт, былі затрыманыя і цяпер знаходзяцца за кратамі. Проста за каментарыі. Публічнае абмеркаванне магчымае толькі ў ананімных чатах у Telegram. Тут можна знайсці вельмі цікавыя дыскусіі, і людзі адважваюцца ў іх удзельнічаць, бо Telegram дазваляе ўдзельнікам быць ананімнымі. Калі вы шукаеце публічныя пляцоўкі для дэбатаў, іх вельмі рэдка можна знайсці. Людзі занадта баяцца выказваць сваё меркаванне па-за межамі ўласнай кухні або нават ананімна ў Telegram.
Гэта гучыць вельмі падобна да савецкіх часоў: што падобнае, што іншае цяпер?
Цяжка параўноўваць з савецкім часам. Інтэрнэту ў той час не было. І я сумняваюся, што людзі тады так баяліся. Відавочна, што “савецкая эпоха” не заўсёды была аднолькавай. 80-я былі не такія, як 70-я ці 30-я. Што дамінуе сёння — гэта страх. Людзі жывуць у страху. Патрапіць у турму можна за што заўгодна. Бачаць налепку — трапляеш у турму. У мяне ёсць знаёмыя, якія здымалі кватэру ў чалавека, які пасля ўдзелу ў акцыях з’ехаў з краіны. Яны здымалі гэту кватэру і жылі там, пакуль не прыехалі сілавікі. Відавочна, што арандатары былі не тымі, каго шукалі сілавікі, але, прыехаўшы, іх усё роўна асудзілі на 15 сутак. Гэты страх, напэўна, нельга параўнаць з тым, што магло б быць у 1937 годзе. Але сітуацыя ў некаторай ступені падобная на пазнейшыя савецкія часы. За выключэннем таго, што Інтэрнэт усё яшчэ існуе, і нават калі вам не дазволена каментаваць, вы ўсё роўна можаце атрымаць доступ да інфармацыі. Улады спрабуюць заблакіраваць сайты, але ўсё можна знайсці ў Telegram.
Ваша асабістая сітуацыя: з якімі рызыкамі вы сутыкаецеся?
Я дзесяць гадоў працую ў Беларускай асацыяцыі журналістаў. У мінулым годзе мы інтэнсіўна працавалі над тым, каб падтрымаць членаў нашай арганізацыі. Мы не выключалі магчымасці ператрусу ў нашых офісах, але старанна выконвалі законы. Мы не ўдзельнічалі ў акцыях пратэсту. Мы строга выконвалі свае юрыдычныя функцыі і статут. У лютым гэтага года ў нашых офісах і ў дамах большасці кіраўнікоў Асацыяцыі прайшлі ператрусы. У мяне таксама. Сілавікі правялі ператрус у мяне дома, канфіскавалі дакументы, камп’ютары, наяўныя грошы. Большасць з нас спрабавала застацца ў Беларусі некаторы час, пратэстуючы супраць ператрусаў…
Але з лета гэтага года сітуацыя пагоршылася. У ліпені ўлады распачалі вялікую колькасць крымінальных спраў. За некалькі дзён ліпеня у больш за 100 журналістаў дома былі праведзены ператрусы. Калі ў пачатку года за кратамі знаходзілася жменька журналістаў, абвінавачаных у крымінальных злачынствах, то цяпер іх 29. У нашых офісах правялі ператрусы другі раз. 14 ліпеня былі затрыманы нашы калегі, якія працавалі над праблемамі парушэння правоў грамадзян, і мы вырашылі пакінуць краіну. Мы б таксама апынуліся ў турме, а гэта азначала б, што мы нічым не маглі б дапамагчы сваім калегам. Наша арганізацыя была закрыта ўладамі. Нам забаранілі працаваць у Беларусі. Але мы, вядома, працягваем сваю працу. Вялікая колькасць беларускіх журналістаў знаходзіцца ў эміграцыі ў суседніх краінах, у Літве, Польшчы і Украіне. У нас ёсць офісы ў Кіеве, Вільні і Варшаве. У тых краінах, дзе жыве больш за ўсё беларускіх журналістаў у выгнанні. Мы працягваем падтрымліваць нашых калег.
Наколькі вялікая частка членаў вашага Саюза знаходзіцца ў эміграцыі?
У кастрычніку мы правялі апытанне, каб вызначыць колькасць тых, хто павінен быў з’ехаць. Мы даволі добра валодаем звесткамі пра месцазнаходжанне нашых членаў і выпрацавалі фарматы для зносін. Мы хочам ведаць, што трэба нашым сябрам. Што ім трэба ў Кіеве, што ім трэба ў Вільні… У цяперашні час каля 300 нашых членаў знаходзяцца ў выгнанні. Але большасць па-ранейшаму ў Беларусі. Некаторыя не працуюць над бягучымі справамі, не асвятляюць палітычныя навіны; некаторыя ўвогуле спынілі працу ў СМІ. Нядаўна ўлады абвясцілі тэлеканал “Белсат”, які вяшчае з Польшчы, “экстрэмісцкім фарміраваннем”. Гэта не толькі змесціва, якое з’яўляецца “экстрэмісцкім”; чалавек, які мае дачыненне да “Белсату”, абвінавачваецца ў сувязі з “экстрэмісцкай арганізацыяй”, і гэта пагражае вельмі цяжкімі наступствамі. Таму некаторыя калегі, якія яшчэ знаходзяцца ў Беларусі, былі вымушаныя спыніць працу. Тым не менш, большасць нашых членаў застаюцца ў Беларусі і каля 300 знаходзяцца ў эміграцыі.
Якія вашы рэкамендацыі палітыкам ЕС для падтрымкі беларускага грамадскага дыскурсу?
Самае галоўнае — захаваць працу незалежных СМІ ў Беларусі. Рэжым робіць усё, каб знішчыць або аслабіць незалежныя крыніцы інфармацыі. Рэдакцыі маюць патрэбу ў падтрымцы, і трэба ствараць праграмы падтрымкі журналістаў. Патрэбныя доўгатэрміновыя праграмы перасялення журналістаў, вымушаных пакінуць краіну. У нас ёсць доступ да кароткатэрміновых праграм, каб дапамагаць журналістам у выгнанні цягам месяца ці некалькіх тыдняў. На 2022 год мы разумеем, што тым, хто знаходзіцца ў эміграцыі, хутчэй за ўсё, прыйдзецца надоўга застацца за мяжой. Ім патрэбнае жыллё. Або выданні павінны атрымліваць падтрымку, каб мець магчымасць плаціць журналістам у дастатковым памеры, каб пражыць у выгнанні, або патрэбныя праграмы, якія прызначаны непасрэдна для падтрымкі асобных журналістаў. Стыпендыі ці нешта падобнае. Важна захаваць доступ беларускай аўдыторыі да збалансаванай інфармацыі.
Што дае вам надзею зараз?
Усё зменіцца, у рэшце рэшт. Рана ці позна гэта адбудзецца. 2022 год, верагодна, застанецца для нас цяжкім годам. З рэпрэсіямі, арыштамі… Але эскалацыя рэпрэсій сапраўды змяшчае крыніцу надзеі. Дзеянні Лукашэнкі ўсё больш адчайныя. Магчыма, нават пытанне міграцыі варта разглядаць у гэтым святле. Дзеянні зусім незразумелыя. Калі б Лукашэнка хацеў і далей кіраваць краінай, у яго не было б прычын ствараць такую сітуацыю. Гэта не дзеянні ўпэўненага і спакойнага кіраўніцтва. Сітуацыя з мігрантамі можа нанесці шкоду самому рэжыму. Беларусь зноў апынулася ў цэнтры ўвагі сусветных СМІ, што прымушае сусветную супольнасць рэагаваць на дзеянні рэжыму. Усё гэта ўтрымлівае элемент надзеі на перамены.