Ресейдің Украинадағы басқыншылығы қазақ қоғамына өзгерістер әкелді

“Маған өткен жылы “Украинаны қолдайтын ұлтшыл католик” деген айып бірнеше рет тағылды. Ал мен — евреймін!”
– Vlast.kz тәуелсіз БАҚ негізін қалаушысы және директоры Вячеслав Абрамов EUvsDisinfo өкілімен Қазақстандағы Кремльді қолдауға қатысты жалған ақпарат беру туралы әңгімелесті.

Қазақстанда жалған ақпарат беруге қатысты жағдай қандай? Жалған ақпараттың таралуына қатысты өз еліңіз бен әлемнің басқа елдері арасында ұқсастықтар немесе айырмашылықтарды байқадыңыз ба?

Қазақстандағы жағдай, бір жағынан, Шығыс Еуропадағыға ұқсас, екінші жағынан мүлдем басқаша. Мысалы, пандемияның басында бүкіл әлемдегі жағдай ұқсас болды: COVID, денсаулық мәселелері және вакцинацияға қатысты көптеген жалған ақпарат таралды.

Бұдан кейін Ресейдің Украинадағы агрессиясы салдарынан Қазақстанда таралған жалған ақпарат табиғаты және түрі мүлдем өзгерді. Біз Ресейдің түрлі жолмен бұқаралық ақпарат құралдарына және жалпы халыққа әсер етпек болғанын көріп отырмыз. Кремльді қолдайтын актерлердің Қазақстан, Армения, Беларусь аумағында және барлық көрші елде, соның ішінде Украинада жалған ақпарат таратып отырғанын көріп отырмыз. Өткен жылы мұндай өзгерістердің біртіндеп көбейгені байқалды.

Орталық Азиядағы, атап айтқанда Қазақстандағы жалған ақпарат таратуға негізінен Ресей тарапынан, ресейлік үгіт-насихаттаушылар және құралдар әсер етуде және оны жүзеге асыруда. Бұлар Ресей-Қазақстан қарым-қатынасына немесе Украинадағы соғысқа назар аудартады. Өткен жылдары біз белгілі ресейлік үгіт-насихаттаушылардың назары Қазақстанға қадалғанын байқадық.

Ресей Қазақстанды “жоғалтқысы” келмейді. Қазақстандағы көптеген адамдар орысша сөйлегендіктен ғана емес, сонымен қатар бұл елмен және оның бұқаралық ақпарат құралдарымен ұзақ әрекеттесу тарихы бар болғандықтан, ресейлік БАҚ көздерін әлі де негізгі ақпарат алу жолы ретінде қолданатынын білеміз. Адамдар ақпаратты осы көздерден алып үйреніп қалған.

Ресейдің ықпалы және ресейлік жалған ақпарат тарату науқандары елеулі алаңдаушылық туғызды және олар Ресейде үйлестіріліп, Қазақстанға және Орталық Азияға бағытталып жатыр деп пайымдаймыз.

Қазір ресейлік БАҚ көздерінде берілген ақпараттың шындық пен өтірік аражігін ажырата алмайсың, бұлар тек жалған ақпаратқа толы өшпенділік деректерді таратып жатыр.

Қазақстанда және жалпы аумақта жалған ақпараттың таратылу фактілеріне мысал келтіре аласыз ба?

Мұның көптеген мысалдары бар және кей жағдайда олар тым ерекше болып келеді. Мысалы, кремльшіл жалған ақпарат беру механизмі Қазақстан халқының славян бөлігін пайдаланып, өз мақсатына пайдаланады. Елімізде үлкен славян диаспорасы тұрады, ол көбіне орыс тілі қолданылатын солтүстік және шығыс аймақтарда орналасқан. Бұл диаспораның басым бөлігі Кеңес Одағын үлкен сағынышпен есіне алады. Ресейлік бұқаралық ақпарат құралдары мен ресейлік саясаткерлер елдің солтүстік аймақтарының Қазақстанға қатысы жоқ, сондықтан олар енді Ресейге тиесілі болуы керек деген қауесеттерді таратуда.

Біз ресейлік БАҚ таратқан қисынсыз хабарлар мен оқиғаларды көрдік. Мысалы, Қазақстанда кейбір этникалық орыстардың соққыға жығылғаны немесе өлтірілгені туралы жалған ақпарат тарады. Бұл оқиғалар ешқашан болмаған және мұндай араңдатушылық хабарлар Қазақстанда және бүкіл аймақта алауыздық тудыру үшін жасалғаны анық.

Соңғы жылдары мұндай оқиғалар немесе ресейлік шенеуніктердің мәлімдемелері көп болды. Мысалы, кейбір ресейлік депутат Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан елдерінің ешбірі Ресей мен орыс халқына дос емес деген мәлімдеме жасады. Бір жағынан, бұл жай ғана пікірлер екенін түсінесіз, бірақ екінші жағынан, үлкен жалған ақпарат тарату науқанынан кейін немесе осы жеккөрушілік хабарлар аудиторияға жеткенде, ол реакция тудырады. Жалпы Орталық Азия тұрғындары бұл хабарларға айтарлықтай наразылық тудыруда. Олар қоғамға өшпенділік пен алауыздықты таратып қана қоймай, сонымен қатар аумақтық тұтастығымызға күмән келтіреді, бұл аймаққа және осы елдер арасындағы қарым-қатынасқа нақты қауіп төндіреді.

Қазақстандағы Украинамен ынтымақтасу жағдайларын көргенде Ресей тарапынан да жағымсыз реакцияларды байқаймыз. Өткен жылғы қаңтар оқиғасынан кейін Қазақстанда болған ең үлкен митингілер украиншыл, соғысқа қарсы сипатта бірнеше мың адамды жинады.

Қазақстандық кәсіпкерлер Украинада киіз үйлер тігіп, халыққа қолдау көрсету, азық-түлік пен электр қуатымен қамту кезінде де осындай реакция болды. Украина ауруханаларына көптеген медициналық құралдар мен түрлі материалдар жібердік. Ел ретінде қазақстандық азаматтарымыз Украинаға гуманитарлық көмек ретінде бірнеше миллион еуро жинап берді. Бұл туралы жарияланған сайын ресейлік БАҚ тарапынан өте жеккөрінішті және өте жағымсыз реакция болды.

Сіз Кремльді қолдайтын жалған ақпарат тарату машинасы Қазақстанның этникалық орыстар көп тұратын аймақтары бар екенін айтып, аймақтық қайшылықтарды пайдаланбақ болғанын атап өттіңіз. Бұл ниеттері жүзеге асырылды ма? Бұл хабарлама елде таралып, халық арасында наразылыққа ие болды ма?

Бұл туралы айту өте қиын, өйткені елімізде толықтай тәуелсіз институттар жоқ, сондықтан біз сауалнамаларға толық сене алмаймыз. Жалпы алғанда адамдар, өкінішке орай, әлі де ресейлік БАҚ оқитынын және ресейліктердің айтқанын толық қолдамаса да, олардың көпшілігі әлі де ресейлік көзқарасты ұстанатынын көріп отырмыз. Бақытымызға орай, Ресей саясатын қолдайтын митингтерді көрген жоқпыз. Еліміздің солтүстігінде немесе шығысында ғана емес, Қазақстанның кез келген жерінде де мұндай жағдай болған емес. Және оларды мүлдем көрмейміз деп үміттенемін.

Қазақстанда көп Ресей азаматтары тұрады. Олардың біразы өткен жылы Ресей басқыншылығы басталғаннан кейін, кейбірі қыркүйекте басталған мобилизациядан кейін келген.

Қалаларда тұратын ақылды адамдар көп. Ресейдің үгіт-насихатына ешқашан ермейтін жастар көп, өйткені олар мұның қаншалықты қате екенін түсінеді.

Мен Кремльдің жалған ақпарат тарату машинасы үлкен қателік жіберді деп ойлаймын. Ресей агрессиясы басталып, Қазақстанға бағытталған көптеген жеккөрінішті хабарламалардан кейін қазақ қоғамының бір бөлігі өз көзқарасын өзгерте бастады. Олардың көбі бұрын қазақ тілін білмесе, оны үйрене бастады. Адамдар күнделікті өмірде де қазақша сөйлей бастады. Біз Ресейдің іс-әрекеттері қоғамды жақсы жаққа бұрғанын көріп отырмыз. Көптеген адамдар Ресейдің “жақсы көрші ме екен” деп сұрап қана қоймай, сонымен бірге: “Мен кіммін?” деген сұрақ қояды. Мен отбасымның, балаларымның, туыстарымның болашағын қалай көріп отырмын? Ресейге экономикалық жағынан неліктен тәуелдіміз? Тәуелсіз болу үшін не істеу керек?

Кремльдің жалған ақпарат тарату машинасы үлкен қателік жасады. […] Ресейдің қоғамымызды жақсы жаққа бұрғанын көріп отырмыз. Көптеген адамдар Ресейдің “жақсы көрші ме екен” деп сұрап қана қоймай, сонымен бірге: “Мен кіммін?” деген сұрақ қояды. Мен отбасымның, балаларымның, туыстарымның болашағын қалай көріп отырмын?

Сонда Ресейдің Украинаға қарсы агрессиясы Қазақстанға өзінің ұлттық болмысын тануға ықпал етті деп айтқыңыз келіп отыр ма?

Дәл солай. Өз болмысы туралы ешқашан ойламаған адамдар көп, өйткені өмір сүріп жүріп өз болмысыңыз туралы ойлану қажет емес болып көрінеді. Күнделікті шешетін проблемалар көп – ақша табу, балаларыңызды тамақтандыру керек және т.б. Алайда, көрші елдерде осындай жағдай болып жатқанын көргенде…

Қазақстанда көбіміз Украина жағдайын өзімізге проекциялап отырмыз, себебі біз де Ресеймен көршіміз. Осымен қатар тәуелсіз елміз. Қазақстанға не болуы мүмкін екенін елестете аламыз. Сондықтан адамдар өз болмысын талқылай бастады; олар ел қадірін түсіне бастады. Мемлекеттік тілді білу немесе сөйлеу дегеніміз не?

Қазақстанда қазақ және орыс тілдері қатар жүреді. Сіздің ойыңызша, жалған ақпаратқа ұшырауыңызға негізгі тіліңіздің әсері бар ма?

Тек орысша сөйлесеңіз, жалған ақпарат пен үгіт-насихаттың нысанасына айналасыз деп ойлаймын. Егер қазақша және орысша сөйлесеңіз, орысша көрген кейбір хабарламалардың шындығына күмән келтіре бастайсыз. Егер ағылшын тілінде де сөйлесеңіз, көбірек сұрақ қоя бастайсыз, яғни сіз алған ақпарат туралы сыни тұрғыдан ойлай аласыз. Өкінішке орай, көптеген қазақстандық ақпарат құралдары соғысқа дейін Ресей ақпарат құралдарының ықпалында болды. Олардың көпшілігі үшін ресейлік БАҚ негізгі ақпарат көзі болды, ал ресейлік контент енді ғана қазақ тіліне аударыла бастады.

Қазір біз түбегейлі өзгердік. Қазақтілді БАҚ негізінен украиншыл көзқарасты ұстанады. Олардың арасында кейбір ресейшіл БАҚ болуы мүмкін, бірақ олар азшылық. Алайда көбісі әлі де орысша хабарламалар беріп, осылайша жалған ақпарат таратуда. Қазақстандық БАҚ орыстілді ақпарат көздерінен аулақ болуға тырысады, бірақ өкінішке орай, барлық журналист басқа шет тілдерінде сөйлей бермейді, сондықтан оларға CNN немесе BBC сияқты халықаралық ақпарат көздерін пайдалану қиынға соғуы мүмкін. Бірақ мен сенімді ақпаратқа қол жеткізуге келгенде бұқаралық ақпарат құралдарында да, жалпы қоғамда да жағдайдың жақсарғанын байқап отырмын.

Vlast.kz осыған байланысты үш тілде қолжетімді ме?

Тек осыған байланысты емес. Бірден үш тілде жаңалық шығару мүмкіндігі болмағандықтан, біз бастауын орысша жасадық. Бұл ақша мен ресурс мәселесі, бірақ қазақ тілінен қашып құтыла алмайтынымызды түсіндік, бұл аудиториямыздың өсіміне әсер етеді. Халықтың 70 пайызы күн сайын қазақ тілінде сөйлейді және олар қазақ тілінде ақпаратқа ие болғысы келеді: тек ұзын мақалалар мен үлкен әңгімелер ғана емес, сонымен қатар кейбір шағын жаңалықтар да қазақ тілінде шығарылуы тиіс. Сол себепті біраз әңгімелерді қазақша шығара бастадық. Бұдан кейін өткен жылы болған Қазақстандағы қанды қаңтар оқиғасы веб-сайттың ағылшын тіліндегі нұсқасын бастауымызға басты себеп болды, себебі 2022 жылдың қаңтарында Қазақстанда тек төрт шетелдік журналист болғанын түсіндік. Өкінішке орай, еліміз бүкіл әлемге қызық болмаған сияқты.

Бізде CNN, BBC немесе тіпті Әл-Жазираның бюролары жоқ. Біз батыс аудиториясын ғана емес, осында тұратын және ағылшын тілінде өз ойларымен бөліскісі келетін адамдарды хабардар ету үшін ғана ағылшын тілінде контент жасауды бастау керек екенін түсіндік. Мұның мысалы ретінде Қазақстанда ағылшын тілінде білім алып жатқан жастар бола алады. Осылайша үштілді ақпарат құралына айналдық.

Өкінішке орай, үш тілде бірдей пропорцияда контент жасау біз үшін әлі де оңайға соқпайды, бірақ қазақ тілінде көбірек жұмыс істеуге тырысамыз – бұл біз үшін басты бағыт. Бірер жылдан кейін қазақ тілі негізгі тілімізге айналады деп ойлаймыз. Орыс және ағылшын нұсқаларын тең көлемде жүргіземіз.

Қазақстанда көбіміз Украина жағдайын өзімізге проекциялап отырмыз, себебі біз де Ресеймен көршіміз. Осымен қатар тәуелсіз елміз. Қазақстанға не болуы мүмкін екенін елестете аламыз.

Империализм тақырыбына қайта оралайық. Ресей Батыстың империалистік, ал Украина әлемді жаулап алғысы келетін АҚШ және зұлым Батыс үшін тек күрес алаңы екендігі туралы әңгімені алға тартады. Қазақстанда осыған ұқсас әңгімелерді естігеніңіз бар ма? Естігеніңіз болса, қандай әңгімелер жүріп жатыр?

Қазақстанда мұндай хабарларды тек ресейлік немесе ресейшіл ақпарат құралдары ғана пайдаланады. Бірде-бір қазақтілді БАҚ-тың бұлай жасағанын көрмейсіз, өйткені олар мұның соншалықты сандырақ екенін түсінеді.

Қазақстан мен Украинаның ұқсастықтары көп, сондықтан олардың қандай халде отырғанын түсінеміз. Тәуелсіз елдің империалистік Ресейдің нысанасына айналғанын айдай анық. Бұл қазақстандықтардың көпшілігі үшін және қазақстандық журналистердің көпшілігі үшін түсінікті. Сондықтан олар бұл хабарламаларды Ресейдің ресми мәлімдемелері түрінде де таратпайды. Қазақша сайттарды ашқанда, украиндар — фашистер, ал соғыстың басты қылмыскері Батыс деген әңгімелердің бәрін көрмейсің. Жоқ, сіз майданда не болып жатқаны немесе Украина қалаларының қалай бомбаланып жатқаны туралы жаңалықтарды көресіз.

Соғыс басталғалы бері көптеген қазақстандық журналистер Украинаға барып, өте жақсы әңгімелер мен сұхбаттар әкелді. Олар Украинадағы өмірдің дәл қазіргі жағдайын көрсетті. Мысалы, Италияда тұратын журналист досымыз Кетриннің әңгімесін жариялап, соғыс басында Украинадан қашып кеткен украиналық босқындармен әңгімелестік. Ол Украинада тұрып жатқан және қазір Италияда тұратын қазақстандық этникалық қазақ, украиндықтармен күнде сөйлесіп, оларға қолынан келгенше көмектесуге тырысатыны туралы айтып берді.

Бұл оқиғаларды түсіндірмек болып жариялап жатырмыз. Адамдардың соғыстан шаршағанын түсінеміз. Украинадағылар шаршады, Еуропадағылар шаршады, АҚШ-тағылар шаршады. Ресейдегілерді білмеймін, бірақ қазақстандықтар да шаршады. Олар бір жыл бойы күн сайын соғыс барысын бақылап отырды. Сонымен бірге олар мұның қаншалықты маңызды екенін, онда не болып жатқанын және Қазақстанның болашағы украиндарға қалай байланысты екенін түсінеді. Өйткені Украина соғыста жеңіске жетпесе, болашағымызға қатысты да көптеген сұрақтар туындайды.

Жоғарыда айтқаныңызға сүйенсек, Қазақстан да жалған ақпараттың нысанасы болып табылады. Бұл туралы қандай да бір жолмен нақты мәлімдеме жасалды ма? Жалған ақпарат туралы шағымдар жоққа шығарылды ма? Адамдар жалған ақпарат туралы айтады ма? Әлде бұл жағдай еленбей ме?

Бұл назардан тыс қалмайды. Әрине, қазақстандық БАҚ — ресейлік насихаттың нысанасы.

Өткен жылы маған “украиншыл католик-нацист” деген жала бірнеше рет жабылды. Ал мен — евреймін! Бірақ журналист ретінде мұндай жағдайда не істей аламыз? Кейбір хабарламаларды елемеуге тырысамыз, ал басқалары үшін фактілерді тексеру немесе шындықтың не екенін бөлісу арқылы жауап беруге тырысамыз. Біз фактілерді тексеру бойынша БАҚ емеспіз, бірақ Қазақстанда басқа да кәсіби фактілерді тексеруші БАҚ бар екенін білеміз. Біз ресейлік үгіт-насихаттың қалай жұмыс істейтіні, олардың хабарламалары қандай, неліктен бұлай істеп жатқаны және сахна артында не болып жатқаны туралы бірнеше материал жарияладық.

Кейбір әріптестеріміз фактілердің тексерілуіне көбірек көңіл бөледі. Олар Украина туралы, жалпы Ресей насихаты туралы жазып жүр. Бұған өте ризамын, өйткені олар бұл ақпаратты екі тілде бөліседі. Олардың негізгісі — қазақ тілі. Сондықтан олар қазақстандық аудиторияға Ресей насихатының не екенін және Қазақстан неге нысанаға алынғанын жақсырақ түсінуге көмектеседі.

Осы әңгімені өз тәжірибеңіз туралы сұрақпен аяқтағымыз келеді. Қазақстанда әлдебіреу сізге келіп, жалған ақпаратқа қалай бой алдырмауға болатыны, сенімді жаңалықтар алуына қалай көз жеткізуге болатыны туралы кеңес беруді сұраса, не айтар едіңіз?

Мен жаңалықтарды бірнеше тілде оқуды ұсынар едім. Тек орыс тілінде емес, ағылшын тілінде оқуға тырысыңыз. Мен ресейлік БАҚ көздерін пайдаланбауды ұсынамын, себебі, өкінішке орай, соңғы жылдары олар шындықпен байланысын жоғалтты және оларға сенім артуға болмайды. Сондай-ақ жаңалықтарды бірнеше көзден алу маңызды.

Сонымен қатар, ешқашан толықтай объективті немесе баға берілмейтін ақпаратты таба алмайсыз. Кез келген БАҚ кейде қателесуі мүмкін. Дегенмен, БАҚ көп жылдар бойы белсенді болса және сіз бұл БАҚ жіберген көптеген қателерді білмесеңіз, бұл ақпарат көздеріңіздің бірі болуы мүмкін. Сондықтан тәжірибеңізге немесе сенетін адамдардың тәжірибесіне сүйене отырып, сенуге болатын ақпарат көзін бақылап жүріңіз. Сенімсіз ақпаратты таратпай, оның орнына айналаңыздағы адамдарға олармен сенімді дереккөздерді бөлісу арқылы көмектесе аласыз.