„Broń biologiczna jest zakazana; badania w dziedzinie biologii nie są”

Wśród zalewu kłamstw na temat rosyjskiej wojny przeciwko Ukrainie szczególnie podstępny charakter ma dezinformacyjna narracja Kremla, według której Ukraina prowadzi badania w celu stworzenia broni biologicznej. W ten sposób Rosja próbuje nie tylko uzasadnić swoją brutalną inwazję, ale też zdyskredytować badania biologiczne i epidemiologiczne prowadzone zgodnie z prawem na całym świecie. Narracja ta naraża na szwank zdrowie publiczne w globalnym wymiarze.

W wywiadzie dla EUvsDisinfo dr Jean-Pascal Zanders, założyciel portalu The Trench i niezależny ekspert w dziedzinie rozbrojenia, w tym w zakresie broni chemicznej i biologicznej, omawia fundamentalne różnice między legalnymi badaniami biologicznymi a badaniami nad bronią biologiczną i wyjaśnia, dlaczego Rosja prowadzi takie narracje dezinformacyjne.

Od czasu inwazji na Ukrainę Rosja twierdzi, że w ukraińskich laboratoriach biologicznych prowadzone są prace badawcze w celu stworzenia broni biologicznej. Jakimi pobudkami kieruje się, Pana zdaniem, Kreml?

Rosja wysuwa takie zarzuty przeciwko Ukrainie i innym byłym republikom radzieckim już od dłuższego czasu. Zarzuty wobec Ukrainy nasiliły się jednak po 2014 r., kiedy to Rosja dokonała aneksji Krymu i wszczęła wojnę w Donbasie (w Doniecku i Ługańsku).

Również Gruzja spotkała się z podobnymi oskarżeniami, które dotyczyły Centrum Badań nad Zdrowiem Publicznym im. Richarda Lugara w Tbilisi (powszechnie znanego jako laboratorium Lugara – EUvsDisinfo).

Rosja od zawsze starała się zdyskredytować Stany Zjednoczone, aby zmniejszyć wpływy Waszyngtonu w byłych republikach radzieckich, i jest to jeden z motywów stojących za jej działaniami. W ostatnim czasie wydaje się jednak, że retoryka Kremla była skierowana głównie do ludności rosyjskiej i malowała Rosję jako otoczone wrogami państwo stojące przed śmiertelnym zagrożeniem, na które trzeba odpowiedzieć działaniami militarnymi.

Od czasu inwazji na Ukrainę 24 lutego Rosja rozpowszechnia „tajne dokumenty” dotyczące ukraińskich projektów w zakresie badań biologicznych (w rzeczywistości informacje te były zawsze powszechnie dostępne).

Przedstawiła je też Radzie Bezpieczeństwa ONZ oraz państwom-stronom konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej. Służyło to albo uzasadnieniu inwazji, albo odwróceniu uwagi od jej aktów agresji. 11 marca Izumi Nakamitsu, Wysoka Przedstawiciel ds. Rozbrojenia, poinformowała Radę Bezpieczeństwa ONZ, że znane są jej doniesienia medialne na temat programów rozwoju broni biologicznej, ale dodała, że ONZ nie jest wiadomo o takich programach w Ukrainie.

Większość ludzi zna broń biologiczną tylko z filmów akcji. Jak częste są ataki przy użyciu tego rodzaju broni w prawdziwym życiu?

Przypadki użycia broni biologicznej były niezwykle rzadkie w historii, chociaż kilka państw, w tym Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, prowadziło w czasie zimnej wojny duże programy badawczo-rozwojowe nad bronią biologiczną, a Rosja kontynuowała je w latach 90. XX wieku. Do tej pory istnieją obawy, że Rosja nie wygasiła całkowicie swoich programów pomimo konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej.

Użycie broni biologicznej jest dosyć skomplikowane ze względu na trudności, jakie nastręcza jej skuteczne rozprzestrzenianie, składowanie przez dłuższy okres i kontrolowanie skutków po uwolnieniu biologicznego czynnika aktywnego.

Naturalnie występujące choroby zakaźne (liczba ich ofiar wynosi każdego roku średnio nawet 20 mln osób na całym świecie, a w niektórych przypadkach, jak podczas grypy hiszpańskiej w latach 1918–1920, od 50 do 100 mln ludzi) oraz postępy w badaniach genetycznych wzbudzają strach przed wojną biologiczną czy atakami terrorystycznymi z użyciem broni biologicznej.

Co prawo międzynarodowe mówi o broni biologicznej?

Obecnie broń biologiczna jest całkowicie zakazana na mocy prawa międzynarodowego. Konwencja o zakazie broni biologicznej i toksycznej zakazuje kompleksowo i w każdych okolicznościach prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni biologicznej. Oznacza to, że żadna ze stron konwencji nie może nigdy posiadać broni biologicznej. Traktat obowiązuje od 1975 r. Jako następca prawny Związku Radzieckiego Rosja jest – wraz ze Zjednoczonym Królestwem i Stanami Zjednoczonymi – współdepozytariuszem traktatu (oficjalnym strażnikiem i podmiotem ds. administracyjnych – EUvsDisinfo).

Również Ukraina, jako jedna z byłych republik radzieckich, jest od 1975 r. stroną konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej. Od czasu uzyskania niepodległości 24 sierpnia 1991 r. nic nie wskazywało na to, by Ukraina prowadziła jakąkolwiek działalność zakazaną na mocy konwencji, natomiast takie obawy istniały w przypadku Rosji.

Od czasu uzyskania niepodległości 24 sierpnia 1991 r. nic nie wskazywało na to, by Ukraina prowadziła jakąkolwiek działalność zakazaną na mocy konwencji, natomiast takie obawy istniały w przypadku Rosji.

Jeżeli broń biologiczna jest zakazana na mocy prawa międzynarodowego, dlaczego laboratoria nadal pracują nad niebezpiecznymi wirusami i bakteriami?

Od lat 80. ubiegłego wieku naukowcy obserwowali znaczny wzrost częstotliwości i intensywności epidemii zarówno chorób, o których myślano wcześniej, że zniknęły na dobre, jak i chorób wywoływanych przez nowe rodzaje bakterii i wirusów, takich jak ptasia grypa, ebola, a teraz COVID-19. W obliczu tego wzrostu zagrożeń państwa-strony konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej wezwały do zwiększenia nadzoru epidemiologicznego nad chorobami oraz do zwiększenia na szczeblu krajowym i międzynarodowym gotowości do reagowania w przypadku pojawienia się poważnych ognisk chorób. Krajowe zdolności umożliwiałyby również wczesne wykrywanie ataków z użyciem broni biologicznej. W tym apelu stron konwencji przewijają się podobne kwestie, jak w zaleceniach Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i innych instytucji międzynarodowych.

Konwencja nie zakazuje prowadzenia badań biologicznych w celach profilaktycznych, ochronnych lub innych celach pokojowych. Ukraina ma prawo prowadzić badania biologiczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa zdrowia publicznego i w innych celach pokojowych. Podobnie Stany Zjednoczone, Unia Europejska i poszczególne państwa mają prawo, a nawet – zgodnie z art. X konwencji – obowiązek przyczyniania się do prowadzonych w innych krajach prac mających na celu zapobieganie wystąpieniu ognisk chorób. Ich współpraca z Ukrainą w tej dziedzinie przebiega w taki sam sposób, jak w przypadku porozumień o współpracy z krajami Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i Karaibów.

To prawda, że media prokremlowskie oczerniały Zachód z powodu wspierania badań biologicznych w Ukrainie, Gruzji i w innych krajach. Dlaczego współpraca międzynarodowa w tej dziedzinie jest ważna i kto ją nadzoruje?

Jak już wspomniałem, kilka traktatów zawiera postanowienia aktywnie zachęcające do współpracy międzynarodowej w dziedzinie badań nad chorobami, a instytucje międzynarodowe takie jak WHO promują i wspierają tego rodzaju współpracę.

Zgodnie z konwencją o zakazie broni biologicznej i toksycznej państwa mają prawo do wymiany urządzeń, materiałów i informacji dotyczących wykorzystania środków bakteriologicznych (biologicznych) i toksyn do celów pokojowych. Współpracują one przy dalszym rozwoju i stosowaniu odkryć naukowych dla zapobiegania chorobom lub w innych celach pokojowych. Państwa-strony konwencji spotykają się co pięć lat na konferencji – dziewiątą konferencję zaplanowano na 2022 r. – w celu dokonania przeglądu funkcjonowania konwencji w świetle nowych osiągnięć naukowo-technicznych na całym świecie.

Współpraca międzynarodowa ma kluczowe znaczenie dla globalnego bezpieczeństwa zdrowotnego, ponieważ zdolność nagłego reagowania na zagrożenia dla zdrowia na szczeblu międzynarodowym zależy w dużym stopniu od stanu krajowych przygotowań do radzenia sobie z poważnymi chorobami. W związku z tym współpraca naukowa i technologiczna mająca na celu pomoc poszczególnym państwom w budowaniu krajowych zdolności w zakresie wykrywania i diagnostyki chorób oraz organizacji krajowego systemu opieki zdrowotnej ma kluczowe znaczenie dla zdrowia publicznego w skali globalnej.

Laboratoria na całym świecie prowadzą współpracę w tym zakresie, przedkładają projekty badawcze w celu uzyskania finansowania, publikują wyniki i udostępniają je swoim partnerom.

Wsparcie naukowe, techniczne i finansowe dla Ukrainy nie jest niczym wyjątkowym. Wręcz przeciwnie, umożliwia ono Ukrainie uczestnictwo w światowych działaniach zwiększających bezpieczeństwo zdrowotne i czerpanie z nich korzyści.

Ukraina ma prawo prowadzić badania biologiczne w celu zapewnienia bezpieczeństwa zdrowia publicznego i w innych celach pokojowych.

Czyli konwencja o zakazie broni biologicznej i toksycznej, która dotyczy broni biologicznej, w rzeczywistości promuje badania biologiczne i współpracę międzynarodową?

Tak, jeżeli są one prowadzone w celach pokojowych, ponieważ – po pierwsze – posiadanie dobrej infrastruktury zdrowotnej i dobrych zdolności reagowania zmniejsza wartość militarną broni biologicznej, co z kolei zmniejsza zachęty do jej tworzenia i nabywania przez państwa.

Po drugie, współpraca ta wpisuje się w programy współpracy promowane i wspierane przez różne organizacje międzynarodowe. Podstawowym założeniem jest to, że pojęcie „broń” dotyczy metody celowego rozprzestrzeniania choroby. Mamy jednak do czynienia z tą samą chorobą, a zatem przygotowania na wystąpienie naturalnego ogniska choroby i reagowanie na takie ogniska pozostają zasadniczo takie same.